Quyền lợi người tiêu dùng trong thời chuyển đổi số

Nhiều hành vi xâm phạm quyền lợi người tiêu dùng mới xuất hiện nhưng chưa được bổ sung vào các quy định về các hành vi cấm hoặc nghĩa vụ của các chủ thể liên quan.

Khiếu nại ngày càng tăng

Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường của Quốc hội vừa hoàn thành báo cáo kết quả giám sát thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng gửi Quốc hội.

Đến nay, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (BVQLNTD) ra đời và có hiệu lực được hơn 10 năm. Nhiều hội có vai trò bảo vệ người tiêu dùng cũng đã ra đời. Nhưng việc bảo vệ được quyền cho người tiêu dùng lại rất hạn chế.

Khiếu nại ngày càng tăng

Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường của Quốc hội vừa hoàn thành báo cáo kết quả giám sát thực hiện chính sách, pháp luật về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng gửi Quốc hội.

Đến nay, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (BVQLNTD) ra đời và có hiệu lực được hơn 10 năm. Nhiều hội có vai trò bảo vệ người tiêu dùng cũng đã ra đời. Nhưng việc bảo vệ được quyền cho người tiêu dùng lại rất hạn chế.

Theo báo cáo của Bộ Công Thương, nếu trong giai đoạn 2012-2015, trung bình hàng năm có trên dưới 300 khiếu nại, phản ánh của người tiêu dùng gửi tới Bộ Công Thương thì trong giai đoạn 2016-2020, số lượng khiếu nại phản ánh được gửi tới đều trên dưới 1.500 vụ việc, năm sau cao hơn năm trước, nhưng vẫn là quá nhỏ so với thực tế.

Số liệu thống kê của Bộ Công Thương  cho thấy, trong giai đoạn 2011 - 2021, Bộ Công Thương đã tiếp nhận và giám sát tổng số 171 vụ việc thu hồi sản phẩm khuyết tật liên quan đến hàng trăm triệu sản phẩm ô tô, xe máy, máy tính, điện thoại, pin, quạt, mỹ phẩm, đồ chơi trẻ em…

Trong khi đó, công tác giải quyết tranh chấp chưa thật sự hiệu quả. Các phương thức giải quyết tranh chấp giữa người tiêu dùng và các tổ chức, cá nhân kinh doanh chưa được quy định phù hợp và đầy đủ.

Việc thực hiện các quy định pháp luật về hợp đồng giao kết với người tiêu dùng, hợp đồng theo mẫu (HĐTM), điều kiện giao dịch chung (ĐKGDC) cũng chưa được nhiều doanh nghiệp chú trọng. Phần thiệt thòi vẫn bị đẩy về phía người tiêu dùng.

Theo giám sát của Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, tình trạng các HĐTM, ĐKGDC có các nội dung vi phạm quyền lợi người tiêu dùng là khá phổ biến. Cụ thể, gần 70% hồ sơ còn tồn tại những nội dung chưa phù hợp quy định pháp luật về BVQLNTD.

Cơ quan quản lý chuyên ngành đã kiểm tra 93 doanh nghiệp (16 doanh nghiệp năm 2013; 53 doanh nghiệp năm 2014; 21 doanh nghiệp năm 2015; 02 doanh nghiệp năm 2019; 01 doanh nghiệp năm 2020) và thanh tra 05 doanh nghiệp (02 doanh nghiệp năm 2019; 03 doanh nghiệp năm 2020), xử phạt vi phạm hành chính với số tiền hàng trăm triệu đồng đối với các hành vi liên quan đến HĐTM, ĐKGDC theo pháp luật BVQLNTD.

Đáng chú ý, báo cáo giám sát lưu ý về sự xuất hiện của mô hình kinh doanh theo dạng nền tảng số, kinh tế số cũng như các mô hình kinh doanh trên Internet. Các mô hình này đã xuất hiện, kết nối những người tham gia giao dịch với nhau và thực hiện những tương tác tạo ra giá trị mọi lúc, mọi nơi. Nhiều hành vi biến tướng, lợi dụng môi trường kinh doanh gián tiếp thông qua các công cụ số có xu hướng ngày càng gia tăng, như: đánh cắp dữ liệu cá nhân của người dùng, mua bán trao đổi dữ liệu cá nhân khi chưa có sự cho phép của người tiêu dùng, bán hàng gian, hàng giả, vi phạm quyền sở hữu trí tuệ, hàng hóa không đảm bảo chất lượng, sản phẩm cấm kinh doanh hoặc hạn chế kinh doanh...  

Nhiều hành vi xâm phạm quyền lợi người tiêu dùng mới xuất hiện nhưng chưa được bổ sung vào các quy định về các hành vi cấm hoặc nghĩa vụ của các chủ thể liên quan. Trong khi đó, một số quy định tại Luật hiện hành chỉ phù hợp với các giao dịch, kinh doanh - tiêu dùng có tính “truyền thống” mà chưa tính đến mô hình kinh doanh có yếu tố mới, trong điều kiện chuyển đổi số.

Sửa luật để phù hợp kinh tế số

Theo Ủy ban này, những tồn tại, hạn chế nêu trên thuộc trách nhiệm của nhiều cơ quan có liên quan, trong đó chủ yếu là các cơ quan quản lý nhà nước về BVQLNTD ở Trung ương và địa phương.

Vì thế, Ủy  ban kiến nghị Quốc hội sửa đổi, bổ sung Luật BVQLNTD, tạo động lực tiếp tục nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác BVQLNTD; chỉ đạo rà soát, sửa đổi, hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan, bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ của hệ thống pháp luật, trong đó trọng tâm là các dự án Luật Giao dịch điện tử (sửa đổi), Luật Giá (sửa đổi)...

Tại kỳ họp thứ 4 Quốc hội khoá XV đang diễn ra, Chính phủ cũng đã trình dự án Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (sửa đổi).

Chính phủ đánh giá sự phát triển kinh tế, xã hội, khoa học và công nghệ cũng như sự xuất hiện của dịch bệnh Covid - 19 đã làm xuất hiện và thúc đẩy sự phát triển của nhiều hình thức kinh doanh, tiêu dùng mới, đặc biệt là các giao dịch trên môi trường điện tử, các giao dịch xuyên biên giới, các dịch vụ chia sẻ trên nền tảng công nghệ số... Do đó, việc thi hành Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã phát sinh nhiều vướng mắc, bất cập, một số quy định không còn phù hợp với thực tiễn. Trong đó có nhiều quy định quan trọng liên quan đến phạm vi điều chỉnh, đối tượng điều chỉnh, giao dịch giữa tổ chức, cá nhân kinh doanh và người tiêu dùng, các giao dịch có sự tham gia của nhiều bên hoặc có yếu tố nước ngoài...

“Một số quy định hiện nay chỉ phù hợp với các giao dịch, kinh doanh – tiêu dùng có tính “truyền thống” mà chưa tính đến mô hình kinh doanh có yếu tố mới, trong điều kiện chuyển đổi số”, Chính phủ đánh giá.

Khi thẩm tra dự án luật này, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường cho rằng: Hiện nay trên thế giới, cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã bao trùm lên mọi lĩnh vực, mọi mặt của đời sống xã hội với sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế số, thương mại điện tử; nhiều phương thức kinh doanh, tiêu dùng mới ra đời và phát triển. Vì vậy, đòi hỏi phải có cách tiếp cận phù hợp về BVQLNTD ở Việt Nam.

Lương Bằng